Ortografia Siciliana Cummuni
(Sicilia - Calabria - Salentu)

Nu sistema ortograficu cummuni pri li dialetti rumanzi di Sicilia, Calabria e Salentu. La furma linguistica cu la quali scrivimmu chistu trattatu è na koiné siciliana-calabrisi, ca sarva haratteristichi antichi ca macari nun si sarvaru inta a tutti li dialetti. Si tenissi cuntu ca la lingua scrivuta nun currispundi sempri a la lettura, di fatti si poti lejiri a l’usu di lu letturi.

0) Intraduzziuni
1) Vucali
2) Diacritici
3) Cunsonanti
3.1) Betacismu (circa /b/ e /v/)
3.2) Rotacismu di /d/
3.3) /gr/
3.4) /ɟɟ ~ ʎʎ ~ jj/
3.5) Cunsonanti nasali e rilativi allofonii
3.6) /j/
3.7) Sciuti di /ll/
3.8) /t͡ʃ/
3.9) /ʃʃ/ e /ʃ/
3.10) /c/
3.11) /ç/ e /çç/
3.12) /x/ inta a imprestiti greci e arabi
3.13) /t͡s/ e /d͡z/
3.14) Allofonii varii
4) Riepilugu

0) Intraduzziuni

Li dialetti rumanzi di Sicilia e di Calabria sunnu chjamati di li linguisti comu “dialetti di lu stremu menzujornu”. Assai haratteristichi cumpartuti cu chisti dui squatri l’avi macari la varietati rumanza parrata inta a la penisula di lu Salentu, ca si diverticau inta a na manera simili ed è macari illa ricuntata inta a li dialetti di lu stremu menzujornu, pri la quali cosa vosimu mi la inchjudimu intra a chistu nostru trattatu ortograficu, vista la picca distanzia linguistica ca curri intra li dui bandi.

Lu sicilianu, ca fu la prima lingua a jungiri la dignitati di lingua littiraria undi la penisula taliana, era inta a la Menza Etati scrivutu di solitu cu na grafia assai diffiruta di chilla di oji (hyuri o chelu pri hiuri e celu); fu prinzipalimenti cu la trasuta di lu talianu inta a l’amministrazziuni ca si accuminzaru ad usari cummunimenti assai risolvimenta grafichi tuscani. La grafia di nuautri pruposita eni appuntu basata su chilla taliana.

La nostra grafia nun è polinomica, ni obbliga nullu a scriviri diversamenti di zoccu dici, ni avi lu scopu di criari na furma linguistica univuca pri tutti; chillu è scangiu travagghju di la koiné. Si limita a dunari li normi e li singhi grafici, cu li quali doppu ogni dialettu poti essiri riprisentatu inta a nu rapportu 1:1 cu la sa fisionomia fonematica effettiva. Naturalimenti, voli cacciari di lu tuttu li allofonii di lu testu scrittu, accussì comu li variazziuna troppu annacanti, ma nun li varianti dialettali veri e proprii. Jeneralimenti si insaja mi nun si usanu risolvimenta assai picca familiari o ca ponunu difficultati tehnichi (comu pri li tasteri dijitali), ca è unu di li scasuna pri li quali priferimu pri scempru ‹ddh› a ‹ḍḍ›.

1) Vucali

La lingua siciliana avi 5 vucali: /a, ɛ, i, ɔ, u/, riprisentati rispettivamenti di ‹a, e, i, o, u›. Vali la pina taliari la loru diverticazziuni partendu di lu latinu classicu.

latinu sicilianu scempru
a a annum > annu
ā cantāre > cantari
ae ε caelum > celu
e septem > setti
oe i poenam > pina
ē tēlam > tila
i nivem > nivi
ī fīlium > figghju
au ɔ causam > cosa (aurum > auru)
o novum > novu
ō u sōlem > suli
u crucem > cruci
ū mūrum > muru

Li dialetti siciliani ànnu 3 vucali atuni /a, i, u/, pirchì /e, o/ atuni furu fusi inta a /i, u/; /e, o/ atuni si ahhianu in posizziuni prutonica (prima di l’azzentu) sulu inta a imprestiti culti o inta a talianismi. Inta a li dialetti di la Calabria di jusu, e macari di lu Salentu, si sarvanu ancora /e, o/ in posizziuni prutonica, comu a Trupia venìmu, volìmu, penzèri, o in Salentu pescaturi, ca in Sicilia sonanu vinìmu, vulìmu, pinzèri, piscaturi.

La situazziuni s’avia anticamenti macari in Sicilia; lu fattu è assai taliabili pri scempru inta a chista littra di lu 1413 di Janca di Navarra: Consiliarie noster dilecte. alu tinuri di li vostri litteri ki richippimu li iorni passati vi rispundimu, ed primo: chi havimu scriptu a Iohanni di Vintimigla ki omnino digia fari rendiri tuctu lu bestiami ki prisiru li siracusani infra lu nostru terrenu di paterno maxime di li vostri burgisi; zoki indi exequira non sapimu; ben vi dichimu ki secundu la sua risposta sirra la nostra provisioni, ed per effectu la vidiriti. ed contempta (sic) simu farivi fari ad peticioni di li vostri burgisi killi litteri patenti kivurriti, cumandandu a tucti nostri obedienti, ed maxime quilli di la nostra cammara, ki undi si trovira bestiami oy altri cosi di iohanni di vintimigla ed soy homini, ki sianu impachati per satisfacioni di li vostri burgisi.

Inta a li dialetti siciliani chjossai gallicizzati si talia la schwa [ə]; si tratta sempri di n’allofunu di autri vucali, dunca nun voli scrivuta cu na littra particulari.

La metafonesi è nu fenominu di armonia vucalica rigressiva, pri lu quali la vucali finali di la palora influenza la pricedenti, solitamenti causata di /i, u/ finali. È spanduta undi la Sicilia centrali, lu Ragusanu, li Serri calabrisi e lu Salentu di jusu. Poti sciutari inta a nu dittongu ascindenti (a Ragusa bièddhu, buònu, a Canigattì buènu) o discindenti (a Calascibetta bìeddhu, bùonu, a Villarba e a Nicastru fìarru, fùacu); a li voti lu sicundu membru si riduci a scivà, di undi si jungi a voti a la monottongazziuni (comu a Castruggiuvanni billu, bunu). Accà la scrittura di lu dittongu è necessaria, essendu lu corpu fonematicu di li palori modificatu. Di fatti nun tutti li palori ànnu lu dittongu, e a li voti sulu lu dittongu sparti palori cu significatu diversu, pri scempru a Lipari (la) serpi ma (li) sierpi, a Canigattì (tu) duermi ma (iddhu) dormi.

La dittongazziuni incundizziunata scangiu si ahhia undi assai lochi, tra li quali li centri majuri comu Palermu. Inta a chistu casu specificu, la dittongazziuni (o, chju propriamenti, la jatizzazziuni) nun dipendi di la metafonesi, ma di la posizziuni inta a la frasi: [na ˈfimmina ˈbiaɖɖa] ma [na ˈbɛɖɖa ˈfimmina]. L’azzentu primariu inta a lu secundu casu è supra a fimmina, e lu dittongu nun si pruduci. La scrittura di chistu tipu di dittongu si poti cunsiderari comu superflua.

2) Diacritici

Mancandu lu sicilianu di dui di li vucali taliani, pri mi si indica l’azzentu tonicu è sufficienti lu gravi ‹`›: ànnu, bònu, sùli, lèttu, nìvi.

Similimenti a zoccu capita in talianu, nun è obbligatoriu mi si singa l’azzentu di li palori, si nun in palori arruncati (vasilicò). Nunostanti zo, singari l’azzentu poti aviri sensu pri li palori autrimenti ambigui, rari e/o di jenia nun latina (scilòfaru, ziròpacu, zàccanu).

L’azzentu circunflessu ‹ˆ› indica la cuntrazziuni di dui vucali, in jeniri undi l’articuli e undi li sicutanzi di prunomi: di la > dâ; di li > dî; mi lu > mû; inta a chistu casu, di la cuntrazziuni nesciunu vucali cu prununzia longa. La longhizza di la vucali poti cangiari lu significatu di na palora (fetu di pisci ≠ fetu dî pisci), adunca voli singata; qualura nun si pozza usari facilimenti l’azzentu circunflessu, è bon custumi mi si ruppi la cuntrazziuni, scangiu mi nun si singa di lu tuttu: vitru di la machina. Chistu usu, chju sarvativu, potiria macari essiri pridilettu in casu di stesura di testi furmali: mi si pensa a l’anglisi, undi “do not” nun è custumi inta a l’usu cotidianu, ma inta a lu linguaggiu furmali.

L’usu di l’apostrufu in casu di aferisi (‘nfernu < infernu; ‘u > lu), oji assai suttavalutatu, si cunsigghja in virtuti di la sa estetica, ultra a lu fattu ca duna indicazziuni di la caduta di na vucali ca, potenzialimenti, eni ancora oji prisenti inta a quarchi dialettu.

3) Cunsonanti

L’ortugrafia taliana è sufficienti a riprisentari li cunsonanti siciliani, cu quarchi modifica. Indi suffirmarimu su li casi di divergenzia tra sicilianu e tuscanu.

3.1) Betacismu (circa /b/ e /v/)

In jeniri /b/ e /v/ si cunfunderu assai e /b/ passa spissu a /v/ in prinzipiu di palora, comu inta a viscottu, vattiri, vasilicò. In cuntesti riddupranti pirò, ogni /v/ passa comunca a /b/. Pri la scrittura, avi mi ‘nci si rifaci a la prununzia in isulamentu: [ˈvɔli, kib ˈbɔli] voli/chi voli, [viˈskɔtta, ˈlatti εb biˈskɔtta] viscotta/latti e viscotta.

‹b› voli inta a chilli palori undi è prununziatu sempri /b/, macari in isulamentu, comu beddhu, buffa, bonu.

3.2) Rotacismu di /d/

In Sicilia è spandutu allofonicamenti lu rotacismu di /d/ (pedi prununziatu [ˈpεri]), ma nun inta a l’agnuni a la tramuntana-livanti di l’isula e a certi bandi di la Calabria. Si ricumanna di scriviri sempri la ‹d›, vistu ca si tratta appuntu di n’allufonia, inibita di lu riddupramentu (vd. rivardu /gr/), e ca ‘nci sunnu cucchji minimi tra /d/ e /r/ veri e proprii (comu rasti ≠ dasti, vd. rivardu /gr/).

3.3) /gr/

La juntura /gr/ perdi suventi la prima cunsunanti, quantu minu inta a cuntesti nun riddupranti, ma chista voli comunca scrivuta: granni, grossu, grasta, grattalora. Mi si nota sparti ca /r/ veru e propriu in prinzipiu di palora si leji dupru (quantu minu inta a li dialetti di l’isula): rasti (it. “orme”) ≠ grasti (it. “vasi per le piante”); rànnula (it. “dado delle ruote del carretto”) ≠ grànnula (it. “grandine”). La scrittura dupra di /r/ inizziali è superflua.

3.4) /ɟɟ ~ ʎʎ ~ jj/

/lj, gl/ escitanu, inta a la megghju parti di Sicilia e Calabria, in /ɟ/ (a li voti [gç]), ca nuiautri scrivemu ‹gghj›; figghju, famigghja. Undi la Sicilia di menzujornu-ponenti si prununzia imbeci similimenti a l’usu talianu /ʎʎ/, a quarchi banda [jj], ca s’avi a scriviri ‹gl(i)›: figliu, famiglia.

3.5) Cunsonanti nasali e rilativi allofonii

/nd/ e /mb/ in Sicilia assimilanu in /nn, mm/; a secunda di lu dialettu si scrivi la sciuta (granni/grandi, bumma/bumba).

A menzujornu è assai spanduta l’allofonia di la sonorizzazziuni post-nasali, pri la quali ogni cunsonanti surda, si priceduta di na nasali /n/ o /m/, accatta sonoritati. È n’allofonia, attiva midemma in sintassi, dunca inta a chisti dialetti s’avi a scriviri cuntu, cumpari, antru, ‘nfernu, milinciana e assolutamenti no *cundu, *cumbari, *andru, *‘nvernu, *milingiana.

In veritati, mentri ca in Sicilia /nd͡ʒ/ > /n͡tʃ/ (angilu, mangiari, chiangiri > ancilu, manciari, chianciri), inta a la Calabria di jusu zo nun capitau, e macari inta a li dialetti cu no sonorizzazziuni post-nasali la juntura sona /nd͡ʒ/. Pri zo, inta a chisti dialetti si poti scriviri angilu, mangiari, chiangiri puru quandu si avi la sonurizzazziuni; insumma, si avi a taliari la situazziuni storica.

3.6) /j/

/j/ è la sciuta cummuni di vari sonira latini, in jeniri [j, dj, g + i, e] rumanzi, comu in iocāre, maium, frīgere, diurnum, gelū, genuculum > jucari, maju, jornu, frijiri, jelu, jinocchju; in sicilianu è cummuni macari comu sciuta di /g/, comu in jatta, jaddhu.

3.7) Sciuti di /ll/

La juntura latina /ll/ desi assai sciuti inta a li dialetti di lu stremu Menzujornu. Lu chju cummuni in assolutu è appuntu /ɖɖ/, di nuiautri riprisentatu comu ‹ddh›, a dammaggiu di autri risolvimenta comu la D subpuntata. Chisti sciuti dialettali, macari ca sunnu scunsigghjati a favuri di la chju etimologica e universali scrittura ‹cavallu› inta a na scrittura supradialettali, aggiuvanu di essiri scrivuti pirchì parunu aviri autunomia fonematica, videndu ca /ll/ cumpari comunca spissu, pri scempru inta a li palori prifisciati cu a- (beddhu ma allisciari), e ca si ahhianu sparti cucchji minimi, comu a Canigattì caddhu ≠ callu (it. "callo" e "caldo"). Intra li sciuti minu cummuni, spissu funduti inta a n’autru fonema, ‘nci sunnu:

3.8) /t͡ʃ/

Lu cumportamentu di /͡tʃ/ (la “C duci”) è simili a chillu ca avi in talianu; in assai dialetti avi n’allofunu diaffricatu [ʃ] sillu intervucalicu e nun riddupratu (cfr. Alessandro Borghese quandu dici: “Mi piace, dieci!”).

3.9) /ʃʃ/ e /ʃ/

La megghju parti di li dialetti siciliani, similimenti a lu tuscanu, canusci lu sonu /ʃʃ/, comu in sciarra, pisci, coscienza, sulu inta a la sa quantitati jeminata (dupra). La grafia tradizziunali siciliana adopra ‹x› pri indicari chistu fonema (a li voti juntu macari in talianu, si vidissi “Sant’Angelo Muxaro” o lu cugnomu “Craxi”; sissì, Craxi, ca era lombardu di Sicilia, pri diri la veritati, nun canusceva la vera prununzia di lu so cugnomu, ca è sparti azzentatu Craxì); nuiautri indi basamu chju tostu supra a la scrittura taliana, e scangiu usamu ‹sc(i)›. [ʃ] è prisenti, ma in jeniri sulu comu allofunu di /͡tʃ/.

Imbeci, li dialetti girgentani canusciunu midemma la quantitati singula /ʃ/, in jeniri inta a imprestiti gallici di la Menza Etati, o dirivata di la trasfurmazziuni di /͡tʃ/ o /s/, ca avi cucchji minimi accussì cu /tʃ/ ca cu /ʃʃ/, comu a Canigattì inta a lu triu cucinu ≠ cushinu ≠ cuscinu, it. “cucino, cugino, cuscino”. Pri chistu sonu adottammu la grafia ‹sh(i)› (la ‹(i)› si usa comu pri la scrittura di ‹sc(i)›).

Macari li dialetti salentini canusciunu /ʃ/, inta a chistu casu comu sciuta di /j/ rumanzu, in secutanza cu li dialetti napulitani: mi si vidi lu salentinu shiri, shiucari, shinaru, contra a lu sicilianu jiri, jucari, jinaru. Puru accà si poti adottari la scrittura ‹sh(i)›.

3.10) /c/

/c/ (a li voti realizzatu [kç]) è sciuta di /kl, pl/ latini: chjavi, chjazza, acchjanari, chjudiri. S’avi a riprisentari obbligatoriamenti, pirchì si tratta a tutti l’effetti di nu fonema, ca avi cucchji minimi cu /k/, ad es. sicchi ≠ sicchji. Undi lu ragusanu passa suventi a /͡tʃ/ (occiu scangiu ca occhju).

3.11) /ç/ e /çç/

/ç/ nesci di la juntura latina /fl/ (flūmen, flōrem, flammam > hiumi, hiuri, hiamma). Inta a la nostra grafia, è scrivutu cu ‹h(i)›. Intra ad assai dialetti, nentidiminu, si fundiu cu /͡tʃ/; oji è prisenti comu fonema indipendenti undi lu girgentanu, lu nissenu, li Madunii e la Calabria di jusu. Macari ca inta a l’usu supradialettali sia sempri cunsigghjatu l’usu di spartiri ‹h(i)› di ‹c(i)›, inta a li singuli dialetti undi chista fusiuni accapitau si poti scriviri sulu ‹c(i)›, comu a Palermu ciumi, ciuri, ciamma. In Salentu, la sciuta è in jeniri fiuri.

/ffl/ in jeniri duna /çç/ in Calabria, inta a lu quali casu si poti scriviri comu ‹hh(i)›, comu in ahhiari, di afflāre. Undi autri bandi, la varianti dupra di lu fonema /h/ si jungi a /cc/ o a /ʃʃ/, inta a li quali casi si scrivirà di regula comu ‹cchj› o ‹sc(i)›: acchjari, asciari.

3.12) /x/ inta imprestiti greci e arabi

In Calabria, la χ greca (/kʰ/ in grecu classicu, già /x/ in grecu bizantinu, adattata comu ‹ch› inta la scrittura latina) avi comu sciuta lu fonema /x/, pri scempru in abbrahatu, zahala di βραχομένος, ψιχάλα. In Sicilia in jeniri currispundunu /f/ o /k/ (abbrafatu).

Macari la lingua araba dunau palori cu lu fonema /x/ (da ḫ, ḥ o h), la diffusiuni di lu quali oji pirò è limitata a na banda cunsarvativa di lu girgentanu (pri scempru a Vivuna hama “fango”) e all’isula di Pantillaria; in particulari in pantiscu, undi, essendu la latinizzazziuni rilativamenti recenti, s’avi na forti prisenzia di imprestiti arabi inta a lu lessicu e inta a la toponumastica. Puru chistu sonu si poti scriviri ‹h› comu in harera (it. “tessitrice”); inta a la megghju parti di la Sicilia i vari sonira arabi di orijini hannu sciuti spartuti, in geniri /k/ o /g/, e di fatti chistu lemma sona ad autri bandi comu carera o garera.

Comu in grecu modernu, avanzi a /ɛ, i/ chista cunsonanti avi, intra a li dialetti ca la sarvanu, prununzia [ç] (comu lu sonu di hiuri).

3.13) /t͡s/ e /d͡z/

Tali sonira ponnu essiri scrivuti, comu in talianu, tutti li dui cu ‹z›, vista la scarsitati di cuntrastu. Undi aggiuvassi, comu inta a nu dizziunariu, singari cu pricisiuni li dui sonira, mi si usa ‹ẓ› pri la sonora.

3.14) Allofonii varii

Chilli elencati accà sunnu sulu arcuni di li chju cummuni inta lu territoriu di nostru interessi; sianu a modu di scempru contra li sgarri frequenti inta la scrittura cummuni.

4) Riepilogo

L’abbizzì usatu inta lu nostru risorvimentu pri scriviri lu sicilianu è esattamenti chillu italianu.

grafemanomu sicilianu
‹A a› a
‹B b› bi
‹C c› ci
‹D d› di
‹E e› e
‹F f› effi
‹G g› gi
‹H h› acca
‹I i› i
‹J j› i lunga
‹L l› elli
‹M m› emmi
‹N n› enni
‹O o› o
‹P p› pi
‹Q q› cu
‹R r› erri
‹S s› essi
‹T t› ti
‹U u› u
‹V v› vu
‹Z z› zeta

A chisti mu si jungiunu li diacritici:

diacriticunomu sicilianu
‹ˆ› azzentu circunflessu
‹`› azzentu gravi
‹’› apostrufu

La cumparazziuni globali tra grafemi e fonemi inta la nostra grafia si poti riassumiri accussì:

grafemafonemacummentu
‹a› /a/
‹e› /ɛ/
‹i› /i/
‹o› /ɔ/
‹u› /u/
‹b› /b/
‹c + e, i› /t͡ʃ/
‹c + a, o, u, h› /k/
‹chj› /c/ Sciuta cummuni di /kl, pl/
‹ddh› /ɖɖ/ Sciuta cummuni di /ll/
‹llh› /ɭɭ/ Sciuta calabrisi di /ll/
‹sg(i)› /ʒ/ o /ʐ/ Sciuta calabrisi di /ll/
‹g + e, i› /d͡ʒ/
‹g + a, o, u, h› /g/
‹ghj› /ɟ/ Sciuta cummuni di /lj, gl/
‹gl(i)› /ʎʎ/ o /jj/ Sciuta di /lj, gl/ inta la Sicilia di menzujornu-punenti
‹gn› /ɲ(ɲ)/
‹j› /j/
‹l› /l/
‹m› /m/
‹n› /n/
‹p› /p/
‹r› /r/
‹s› /s/
‹sc(i)› /ʃʃ/
‹sh(i)› /ʃ/ Inta la Sicilia di menzujornu-punenti, di varia orijini
In Salentu, sciuta di /j/ rumanzu
‹t› /t/
‹v› /v/
‹h› /x/ Sciuta di χ greca in Calabria
Sciuta di menzujornu-punenti di ḫ, ḥ, h arabi
‹h(i)› /ç/ Sciuta di /fl/ (hiuri, inta assai dialetti jungiutu a /t͡ʃ/
‹z› /t͡s/
/d͡z/